نقش حیا در مهندسی روابط افراد جامعه

جامعه، صحنه اجتماع انسان‌ها است و شب هنگام، صحنه عمومی جامعه، خالی از انسان‌ها. با طلوع خورشید و آغاز روز، مردم، آرام آرام از خانه‌ها بیرون آمده، در صحن عمومی جامعه جمع می‌شوند. این جاست که مسئله ارتباط میان افراد، پدید می‌آید. مهندسی صحیح ارتباط میان آحاد جامعه، نقش بسیار مهمّی در سلامت جامعه و پویایی آن خواهد داشت. یکی از عوامل مهم در تنظیم روابط اجتماعی، حیاست که در این نوشتار، برخی جنبه‌های آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

حیا، مبنای ارتباط سالم و پایدار 

هر رابطه‌ای بر اساس و پایه‌ای شکل می‌گیرد و به تناسب آن ویژگی‌های متفاوت می‌یابد. گاهی مبنای یک رابطه، «ترس» است و گاهی «طمع» و هدف آن، رسیدن به خواسته‌ ها و آرزوهای شخصی است و این رابطه تا وقتی پایدار است که خواسته‌های فرد تأمین شود. هر کدام از این الگوها، اگر در روابط اجتماعی حاکم شود، دو پیامد منفی خواهد داشت: یکی این که رابطه‌ها از صداقت و لطافت برخوردار نیستند و دیگری این که دوام و پایداری ندارند. ارتباط سالم اجتماعی آن است که صادقانه و پایدار باشد. رابطه مبتنی بر ترس، ویژه «جامعه بردگان» است و رابطه مبتنی بر طمع، ویژه «جامعه سوداگران». امّا در جامعه «کریمان آزاد» و «آزادگان کریم» الگوی دیگری از رابطه وجود دارد که مبتنی بر حرمت و حیاست. در این الگو، نه ترس از دیگری وجود دارد و نه طمع به وی؛ بلکه آنچه وجود دارد، شرم و حیاست. در رابطه مبتنی بر حیا، اگر هیچ تهدیدی وجود نداشته باشد و هیچ تطمیعی در کار نباشد، باز هم ارتباط صمیمانه و محترمانه‌ای وجود دارد و فرد از انجام دادن آنچه نازیباست، شرم کرده، دست می‌کشد.

حیا و بُعد صوتی جامعه 

یکی از ابعاد جامعه بُعد صوتی (سمعی) آن است. اگر حیا در جامعه‌ای حاکمیت یابد بدون تردید قبیح صوتی را از این قلمرو دور می سازد. حیا در قلمرو صوت به معنای شرم از قبیح صوتی است در این قلمرو می توان از تولید صدا به وسیله گفتار و زبان انسان نام برد و از آن به شرم گفتاری تعبیر کرد.

شرم گفتاری

قبیح شرعی در این قلمرو، موارد متعدّدی را شامل می‌شود که یکی از آن ها غنا و موسیقی حرام است. برخی آوازها و آهنگ‌ها، موجب تحریک جنسی شده، زمینه فساد و گناه را فراهم می‌کنند. صدای زن نامحرم و هم‌سخنی با او نیز در همین قسم جای می‌گیرد. گاهی کلماتی میان زن و مرد نامحرم رد و بدل می‌شود که تحریک‌کننده است و می‌تواند زمینه سوء استفاده مرد را فراهم آورد. این ها «کلمات قبیح» اند. گاهی نیز آهنگ کلام زن و مرد نامحرم، تحریک‌کننده است. این ویژگی، در آهنگ کلام زنان بیشتر وجود دارد.

«آهنگ کلام» و «کلام تحریک‌کننده»، ممکن است موجبات اغفال زن و مرد را فراهم کنند. در این جا، حیا یک عامل نجات‌بخش است که می‌تواند موجبات ایمنی زن و مرد را در جامعه تأمین کند. بر همین اساس، امام باقر علیه‌السلام ابوبصیر را به خاطر شوخی با زن نامحرم، توبیخ می‌کند و از وی می‌خواهد که دیگر مرتکب این کار نشود امام علی علیه‌السلام برای ایمنی از وسوسه‌های شیطان، از سلام کردن به زنان، بخصوص زنان جوان، خودداری می‌کند و تنها پاسخ سلام آنان را می‌دهد.

هم‌کلام نشدن زن و مرد نامحرم با یکدیگر، نشانه بی‌احترامی نیست؛ بلکه یک اقدام پیشگیرانه و ایمنی‌بخش است که موجب حفظ حریم نامحرم و حرمت وی می‌گردد. چه بسا رسوایی هایی که از یک کلام، آغاز شده است لذا جامعه باحیا، جامعه‌ای است که از تولید چنین صوت‌هایی پرهیز می‌کند. پخش چنین صداهایی نیز تابع همین اصل است. در حاکمیت حیا بر جامعه، آوازها و موسیقی‌های تحریک‌کننده، پخش نمی‌شوند و شاهد پخش آن ها در مغازه‌ها، وسایل نقلیه عمومی و خصوصی، منازل و … نیستیم. به بیان دیگر، در جامعه‌ای که با معیارهای حیا هماهنگ است، سیستم تولید و پخش صوت، پاک و عاری از آلودگی است.

حیا و بُعد دیداری جامعه 

در شهر حیا، فضای بصری (دیداری) جامعه نیز از زشتی به دور است. دیدنی‌ها و امواج بصری، بخش دیگری از واقعیت‌های جامعه است و یکی از شاخصه‌های جامعه باحیا این است که فضای بصری آن، از زشتی‌ها و نازیبایی‌ها پاک است و این، هم در بُعد تولید صحنه‌های زشت است، و هم در بُعد مصرف آن. گاهی ممکن است برخی صحنه‌ها و جلوه‌ها، در بررسی‌های زیبا شناختیِ بصری، در نهایت حُسن و جمال باشند؛ امّا به جهت آثار و پیامدهای ناگواری که دارند، زشت شمرده شوند.

مهم‌ترین قبیح بصری

مهم‌ترین قبیح بصری در شهر حیا، مربوط به چگونگی حضور زن و مرد در جامعه است. خروج چشم نواز زن از خانه، شاید از یک منظر زیباشناختی مثبت ارزیابی شود؛ امّا ممکن است آثار و عواقب ناخوشایندی در پی‌داشته باشد. این کار، زنان را در کانون توجّه هوسبازان و در معرض تعرّض آنان قرار می‌دهد و چه بسا که به هتک حرمت و حیثیت آنان منجر شود. جلوه‌ای که سرانجامی تلخ و شوم در پی دارد، نمی‌تواند حُسن باشد. بنابراین ، خروج چشم نواز زن، آغاز یک تحریک شوم است.

در روان شناسی ثابت شده که قدرت بینایی مردان در تحریک جنسی بیشتر از زنان است؛ یعنی تحریک‌پذیری مردان از راه چشم، به مراتبْ بیشتر از تحریک‌پذیری زنان است. این، نشان می‌دهد که آلوده بودن فضای بصری جامعه تا چه اندازه خطرآفرین است و هر آنچه خطرآفرین باشد، زشت و قبیح است، هر چند به ظاهر، زیبا بنماید. بر همین اساس، حاکمیت حیا در جامعه، موجب پالایش فضای بصری از جلوه‌ها و صحنه‌های هوس‌انگیز می‌شود. در شهر حیا، صحنه‌های تحریک‌کننده تولید نمی‌شوند و زنان از خودآرایی و حضور چشمنواز در جمع نامحرم، شرم دارند. شرم از نامحرم، این جاست که معنا می‌یابد و در واقع زنان در تولید نکردن صحنه‌های هوس‌انگیز، نقش اساسی دارند.

سازوکارهای دفاعی در شهر حیا

◄ خانه دژی محکم

کمتر خارج شدن از خانه، یکی از ساز و کارهای دفاعی زنان است. در فرهنگ حیا، خانه، دژ مستحکم و قلعه نفوذناپذیر زن است در برخی روایات، از خانه به عنوان «حِصن (دژ)»، یاد شده است.(ر . ک : الکافی، ج ۵، ص ۳۳۷). بودن در خانه، امنیت و آرامش را برای زن به ارمغان می‌آورد و او را از تیررس چشمان آلوده و هوسباز، دور نگه می‌دارد. زن می‌تواند درون خانه از بهترین آرایش ‌ها استفاده کند و زیباترین لباس‌ها را بر تن کند. این، نه تنها قبیح به شمار نمی‌آید، بلکه یک حُسن است و مورد تأکید نیز قرار گرفته  و حتّی توصیه شده که هنگام نماز، برترین و بهترین زیورها و پوشش‌ها مورد استفاده قرار گیرند. (ر .ک: الصلاه فی الکتاب والسنه، ص ۶۶)

استقبال از نهضت بازگشت به خانه

متأسفانه، فمینیسم (جُنبش اجتماعی زنان) در دوره اوّل خود، زنان را از خانه بیرون کشید و به اشکال مختلف، بزک کرد و در معرض دید قرار داد. این حرکت که در غرب آغاز شد، تأثیر خود را در مشرق‌زمین نیز بر جای گذاشت و هوای خروج از منزل را در سرِ زنان بی‌شماری پروراند. این در حالی است که بسیاری از زنان غربی به آسودگی زنان شرقی در منازل خود، غبطه می‌خورند. دوره جدید فمینیسم، حرکتی برخلاف دوره قبل آغاز کرده و نسبت به روش‌های پیشین، معترض است. امروز در غرب، نهضتی به نام «نهضت بازگشت به خانه» در میان زنان وجود دارد. زنان غربی باید برای بازگشت به خانه، مبارزه کنند و راه به اشتباه رفته را برگردند. زن غربی، بی‌دفاع‌ترین زن جهان است؛ نه دژی مستحکم به نام خانه و خانواده دارد، و نه سپر و زرهی همچون حجاب، و بلکه فراتر از این، او را وا داشته‌اند تا به دست خود، به گونه‌ای هوس‌انگیز در صحنه عمومی جامعه حاضر شود. آیا این به سود زنان است؟

فرهنگ حیا، این مخاطرات نابود کننده را به زیرکی در می‌یابد و خانه را دژی مستحکم قرار می‌دهد. رسول خدا به مسلمانان توصیه می‌کردند که اگر زنان شما خواستند به مسجد بیایند، مانع آن ها نشوید؛(صحیح مسلم، ج ۲، ص ۳۲ ) ولی به زنان نیز توصیه کرده است که برای آن ها نماز خواندن در خانه، بهتر از نماز خواندن در مسجد است و این به جهت آن است که کمتر در معرضِ دید نامحرم قرار گیرند و بر این اساس، حتی نماز خواندن در جایی که کمتر در معرض دید باشد، بهتر است. در روایات آمده که نماز خواندن زن درون اتاق، بهتر از نماز خواندن در ایوان اتاق است و نماز خواندن در ایوان، بهتر از نماز خواندن در وسط حیاط خانه است و نماز خواندن در وسط حیاط خانه، بهتر از نماز خواندن در مسجد است. (کتاب من لایحضره الفقیه،ج۱،ص۳۷۴) اتاق اختصاصی زن، کمترین دید را دارد و ایوان اتاق، کمتر از حیاط و حیاط، کمتر از مسجدی که بیرون منزل است و به همین ترتیب، فضیلت‌ها نیز کاهش می‌یابند.

البته صِرف درون خانه بودن نیز شاید همیشه تأمین‌کننده حیا نباشد. گاهی خانه‌ها به گونه‌ای ساخته می‌شوند که درون آن ها از بیرون پیداست و گاهی ممکن است زنان، در موقعیت‌هایی از خانه قرار بگیرند که از بیرون دیده شوند، مثل قرار گرفتن پشت پنجره‌ها، یا ایستادن در بالکن طبقه‌های بالا و یا رفتن روی بام خانه. این ها نیز تأمین کننده هدف حیا نیست و لذا رسول خدا سفارش کرده که اتاق دختران و زنان را در طبقه‌های بالای خانه ـ که ممکن است بیشتر در معرض دید باشندـ قرار ندهید. (کتاب من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۴۴۲ ) و بنابراین، شیوه اوّل، استفاده از خانه به عنوان دژی در برابر دید نامحرم است. این کار، بخش مهمّی از فضای بصری جامعه را پاک نگه می‌دارد.

◄ حفظ حجاب، راهی برای حفظ حیا برای بیرون از خانه

امّا به هر حال، زنان نیز از خانه خارج می‌شوند. در این گونه موارد، چگونه می‌توان فضای بصری جامعه را از زشتی و نابه هنجاری، پاک نگه داشت؟ و به طور مشخّص، اقتضای حیا در این موضوع چیست؟ شیوه اوّل، مبتنی بر «کاهش حضور» بود و شیوه‌هایی که در موقعیت حضور به کار گرفته می‌شوند، مبتنی بر «کاهش تحریک» و به «حدّاقل رساندن نگاه نامحرم» است. به بیان دیگر، شیوه نخست، «پرهیز از خروج بی‌دلیل» بود و این شیوه، مبتنی بر «خروج پاک» است. بر همین اساس، اوّلین اقدام در جلوگیری از آلودگی بصری شهر حیا، استفاده از حجاب و پوشش مناسب است. حجاب، زیبایی‌هایی را که ممکن است وسوسه‌انگیز و تحریک کننده باشند، می‌پوشانَد. وقتی زنان مسلمان، مورد آزار و اذیت هوسبازان قرار گرفتند و و پاکی آنان در معرض تهدید قرار گرفت، قرآن کریم شیوه دفاعی حجاب را معرّفی کرد تا موجب ایمنی زنان گردد. این امر به سرعت و شدّت، مورد استقبال زنان مسلمان و پاک‌دامن قرار گرفت.
در شهر حیا، زنان از حجاب استفاده می‌کنند و هنگام خروج از خانه، آرایش نمی‌کنند  و از لباس‌های توجّه‌برانگیز  و نازک و بدن نما، و همچنین از لباس‌های تنگ و چسبان استفاده نمی‌کنند. شهروندان شهر حیا، حتّی برای پیکر بی‌جان خود نیز برنامه دارند؛ تا حجم بدن آنان نمایان نشود برای جلوگیری از این امر، می‌توان مکان‌های مخصوصی را به بانوان اختصاص داد.

◄ اختصاص مکان مخصوص به زنان

تدبیر دیگر، جدا کردن محلّ زنان و مردان از یکدیگر برای جلوگیری از اختلاط آنان است که گاهی خواسته یا ناخواسته، صحنه‌های زشتی را به وجود می آورند.

رسول خدا، هنگامی که ساختمان مسجد را بنا می‌کردند، دری مخصوص زنان قرار داد و استفاده مردان را از آن  ممنوع ساخت.(ر . ک: حلیه الاولیاء، ج ۱، ص ۳۱) این مسئله می‌تواند در همه جا رعایت شود. مثلاً اگر کلاس‌های درس و دانشگاه مختلط است، می‌توان برای هر گروه، درِ جداگانه‌ای در نظر گرفت. یا جداسازی محلّ شنای زنان و مردان در سواحل دریاها که امروزه به «طرح سالم‌سازی دریا» مشهور است، نیز از همین گونه است. به هر حال، مهمْ آن است که صحنه‌های اختلاط پیش نیاید و این را می‌توان در مهندسی ساختمان‌ها رعایت کرد.

◄«تأخیر زمانی». اگر در اجتماعی مثل مسجد، زن و مردْ حضور دارند، هنگام خروج، می‌توان با استفاده از تأخیر زمانی، مانع اختلاط شد و زمانِ در دید قرار گرفتن زنان را کاهش داد.

◄«تأخّر مکانی». قرار گرفتن زنان در پشت سرِ مردان، آنان را از دید آنان، دور نگه می‌دارد. در اجتماعات، این تدبیر می‌تواند مانع اختلاط زن و مرد شود و در عین حال، زنان را از دید مردان، خارج می‌سازد. این که در راهپیمایی‌ها و نمازهای جماعت، زنان، پشت سرِ مردان قرار می‌گیرند، بر همین اساس است. این امر، در حرکت‌های کوچک‌تر (مثل پیاده‌روی و کوه‌پیماییِ یک یا چند خانواده) نیز کاربرد دارد.

◄«حرکت از کنار راه». وسط راه‌ها معمولاً دو ویژگی دارد: یکی شلوغ بودن و دیگری در دید بودن. شلوغی ممکن است سبب برخورد زن و مرد نامحرم با یکدیگر شود و لذا حرکت از کنار مسیر ـ که معمولاً خلوت‌تر است ـ راه مناسبی برای جلوگیری از این پیشامد است. همچنین حرکت زن از وسط مسیر، ممکن است او را بیشتر در دید نامحرم قرار دهد.

◄«استفاده از همراه» در هنگام خروج از منزل. این همراه، ممکن است زن باشد یا مرد. دو زن، کمتر از یک زن مورد، تعرّض قرار می‌گیرند، بخصوص اگر زن همراه، سنّ بیشتری داشته باشد. بهترین وضعیت، همراه بودن مرد مَحرم است. زنانی که همراه مرد محرم، بخصوص همسر خود از منزل خارج می‌شوند، بسیار کمتر از وقتی که به تنهایی بیرون می‌آیند و یا همراه زن دیگری هستند، مورد تعرّض قرار می‌گیرند.

مسئولیت مردان در شهرحیا

تاکنون مسئولیت زنان را در تولید نکردن صحنه‌های قبیح و آلوده نساختن فضای بصری جامعه بیان کردیم؛ امّا این مسئولیت، محدود به زنان نیست. مردان نیز در جلوگیری از خلق صحنه‌های نازیبا و آلوده توسط زنان، نقش دارند. این وظیفه تا پیش از ازدواج زن، به طور عمده با پدر اوست و پس از ازدواج، با شوهر او. در انجام‌دادن این وظیفه، وجود صفت دیگری به نام «غیرتْ» ضروری است. مسئله اجازه گرفتن زن از مرد به هنگام خروج از منزل، در همین راستا قابل تحلیل است. مرد، بیشتر و بهتر می‌تواند احساس مردها را درک کند و ممکن است بهتر از زن بتواند تشخیص دهد که چه وضعیتی ممکن است تحریک‌کننده و وسوسه‌برانگیز باشد. زنان با استفاده از این امتیاز می‌توانند وضعیت خود را به گونه‌ای سامان دهند که تحریک‌آمیز نباشد. از دیدگاه حضرت علی علیه‌السلام اختلاط زن و مرد در خیابان و ایجاد صحنه‌های منافی با حیا، به دلیل کوتاهی مردان در انجام دادن این وظیفه است. وقتی به ایشان گزارش رسید که در منطقه عراق، زنان در راه‌ها با مردان برخورد می‌کنند، رو در رو می‌شوند و حتّی به یکدیگر تنه می‌زنند، مردان را خطاب قرار داد و آنان را به خاطر بی‌غیرتی‌شان سرزنش کرد و فرمود: «آیا شرم نمی‌کنید؟» (الکافی، ج ۵، ص ۵۳۷، ح ۶؛ مشکاه الأنوار، ص ۴۱۷)

وجود چنین پدیده‌ای، نشانه بی‌غیرتی مرد و مایه شرمساری است. در شهر حیا، غیرت و حیای مردان کمک می‌کند تا چنین صحنه‌های زشتی به‌وجود نیایند. همچنین اگر در برخی روایاتْ توصیه شده که اگر لباس‌های شیک، جذّاب و زیبا، سبب خودنمایی زنان در برابر نامحرم می‌شود، ازخرید آن ها خودداری کنید. درحقیقت، بر مسئله مسئولیت داشتن مردان در جلوگیری از تولید صحنه‌های قبیح و آلوده شدن فضای بصری جامعه تأکید دارد.

منبع: برگرفته از

کتاب حیا_امیر حسین بانکی

احیای حیا_محمد علی هدایتی

پژوهشی در فرهنگ حیا _عباس پسندیده